Wat gebeurt er na de opstand met Jevgeni Prigozjin – en drie andere vragen over de Wagner Groep

De opmars van het huurlingenleger van Jevgeni Prigozjin naar Moskou, gericht tegen het regime van de Russische president Vladimir Poetin, eindigde zaterdag met hun plotse terugtrekking. Sindsdien is er veel onduidelijk over het lot van de soldaten, en dat van hun baas. De Wagner Groep van Jevgeni Prigozjin speelt al langer een prominente rol in de oorlog in Oekraïne, maar ook in verschillende Afrikaanse landen. Vier vragen over deze paramilitaire organisatie.

1 Wie is Jevgeni Prigozjin en wat is er bekend over zijn huurlingenleger?

De Wagner Groep is opgericht door Jevgeni Prigozjin (1961), een voormalige straatcrimineel uit Sint-Petersburg. In de jaren tachtig zit hij daar in de gevangenis wegens overvallen en inbraken. Als hij kort voor de ineenstorting van de Sovjet-Unie op vrije voeten komt, begint hij een handeltje in hotdogs. Dat groeit al snel uit tot een waaier van restaurants, waaronder New Island, een eetgelegenheid op een boot in de rivier de Neva die al snel hoge ambtenaren en politici trekt. Onder hen is ook zijn stadgenoot Vladimir Poetin, die de Franse president Jacques Chirac er mee naartoe neemt en er zelf zijn verjaardag viert.

Prigozjin maakt naam als ‘cateraar’ van Poetin wanneer hij met zijn bedrijf Concord lucratieve contracten binnensleept bij scholen, fabrieken, het Russische gevangeniswezen en Defensie. Vanaf 2012 verzorgt Concord de maaltijden voor het Russische leger.

Hoe Prigozjin precies van cateraar tot huurlingenbaas uitgroeide, is onduidelijk. In ieder geval doet zijn privéleger Wagner in 2014 voor het eerst van zich spreken, wanneer de groep opduikt bij de Russische inname van de Krim. In de jaren die volgen, worden strijders van Wagner onder meer gesignaleerd in Syrië, Libië en verschillende Afrikaanse landen, waar het huurlingenleger op vaak wrede wijze machthebbers bijstaat in de strijd tegen opstandelingen – naar verluidt in ruil voor toegang tot kostbare grondstoffen.

Het zou overigens tot september 2022 duren tot Prigozjin zijn directe betrokkenheid bij Wagner toegaf. Eerder klaagde hij verscheidene keren nieuwsmedia aan die over zijn rol bij het huurlingenleger berichtten. Twee maanden later vertelde hij ook trots over zijn rol bij de Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 en opende Prigozjin een Wagner-hoofdkwartier in een glanzende kantoortoren in Sint-Petersburg. Overigens was dat hoofdkwartier maandag gewoon open en operationeel.

In de oorlog in Oekraïne speelde Wagner – zeker tot dit weekend – een cruciale rol. Terwijl het officiële Russische leger in het defensief werd gedwongen, waren de Wagner-huurlingen verantwoordelijk voor het Russische succes op het slagveld in 2023: de inname, na een maandenlange bloedige strijd, van het Oost-Oekraïense Bachmoet. Dit was mede te danken aan duizenden gedetineerden die Wagner in ruil voor vervroegde vrijlating rekruteerde in Russische gevangenissen. Zijn privélegertje zou zo zijn uitgegroeid tot zo’n 25.000 manschappen, maar dat aantal wordt door sommige deskundigen in twijfel getrokken.

Het was vermoedelijk aan zijn succes aan het front te danken dat Prigozjin het zich lange tijd kon veroorloven om op sociale media als chatplatform Telegram lange, met scheldwoorden doorspekte tirades af te steken tegen de Russische legerleiding. Hij betichtte die van corruptie en incompetentie. Kort voor zijn ‘mars’ naar Moskou zei Prigozjin zelfs dat Rusland de oorlog met Oekraïne onder valse voorwendselen was begonnen.

2 Wat gebeurt er nu met Prigozjin?

Prigozjin beëindigde zijn opmars naar Moskou zaterdagavond in ruil voor immuniteit voor hemzelf en zijn mannen, na bemiddeling door de Wit-Russische president Aleksandr Loekasjenko. De strafzaak tegen Prigozjin, die vrijdag was geopend, zou afgesloten worden. Maar een bron bij het Russische Openbaar Ministerie, geciteerd door de krant Kommersant en de drie belangrijkste Russische persbureaus, zei maandag dat „de zaak niet is gesloten, het onderzoek wordt voortgezet”. Een niet-geïdentificeerde bron bij de Federale Veiligheidsdienst (FSB) zei dat er niet genoeg tijd was geweest om de zaak af te sluiten.

De verblijfplaats van Prigozjin blijft met raadsels omgeven. Zo is er geen bewijs dat hij volgens afspraak in Wit-Rusland aangekomen is. Het laatste publieke optreden van de Wagner-baas was op zaterdagavond. Toen verliet hij onder applaus van enkele inwoners de Russische stad Rostov aan de Don, in het zuidwesten, waar hij de controle over een militair hoofdkwartier had overgenomen.

De Russische militaire blogger Michael Nacke gelooft dat Prigozjin zijn basis in Wit-Rusland zal vestigen en de operaties van zijn groep in Afrika zal blijven leiden. Maar „Prigozjin is een extreem kwetsbaar doelwit geworden: hij kan gevangen worden gezet, hij kan gedood worden”, zei hij tegen persbureau AFP. Prigozjins aanwezigheid in Wit-Rusland – een trouwe bondgenoot van het Kremlin – biedt hem vermoedelijk weinig bescherming tegen arrestatie en uitlevering.

3 Wat is de toekomst van de Wagner Groep?

Het lot van de 25.000 man waarover Wagner zegt te beschikken, is vooralsnog onduidelijk. Zijn ze in hun kampen in Oekraïne, of in bases in Rusland? Staan ze onder bevel van het Russische ministerie van Defensie, of zijn ze nog steeds autonoom?

Prigozjin lanceerde zijn gewapende opstand enkele dagen nadat Poetin aangekondigd had dat Wagner-strijders voortaan contracten met het leger moesten tekenen. Sommige analisten zien de opstand als een wanhopige zet van Prigozjin om Wagner te behoeden voor ontmanteling na dit bevel. Het Kremlin belooft nu dat de mannen die hun leider volgden in zijn opstand, niet strafrechtelijk vervolgd worden, als dank voor hun diensten in Oekraïne, en dat de contracten met het leger op vrijwillige basis gesloten zouden kunnen worden.

De Amerikaanse militaire expert Michael Kofman zei niettemin dat „Wagner volledig ontmanteld zou kunnen worden, of opgenomen in het leger”. Volgens de onafhankelijke Russische analist Tatjana Stanovaja heeft Poetin de Wagner Groep of Prigozjin niet nodig. „Hij kan het aan met zijn eigen troepen. Daar is hij nu zeker van overtuigd.”

De Russische online nieuwssite Vjorstka meldde maandagmiddag dat in Wit-Rusland wordt gewerkt aan een kamp waar achtduizend leden van de Wagner Groep ondergebracht zouden kunnen worden.

4 Wat betekent dit voor Wagners operaties in Afrika?

Het was een veelzeggende passage in Prigozjins tirade op Telegram zaterdag waarin hij de Russische legerleiding onder vuur nam en de opmars van zijn Wagner-strijders naar Moskou aankondigde: „Toen we in Afrika vochten, werd ons verteld ‘we hebben Afrika nodig’ en daarna lieten ze ons in de steek, omdat ze al het geld dat voor hulp nodig was, hebben geplunderd.”

Hoewel Wagner-huurlingen sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne een dominante rol spelen in die strijd, bevindt de spil van het Wagner-imperium zich een stuk verder van Moskou: op het Afrikaanse continent, waar militaire, zakelijke en diplomatieke belangen door elkaar heenlopen.

In een paar jaar tijd hebben Wagner-huurlingen zich verspreid over landen als Mali, de Centraal- Afrikaanse Republiek (CAR) en Soedan. Daar bieden zij in ruil voor hout, goud en andere mineralen hun diensten aan. Zo is de Wagner Groep uitgegroeid tot de invloedrijkste, en meest omstreden, Russische kracht op het continent, volgens een recent rapport van het Global Initiative Against Transnational Organised Crime.

Dit is vooral het geval in de CAR, waar de president Faustin-Archange Touadéra zijn bestaanszekerheid in handen heeft gelegd van Prigozjins groep, die met zo’n 1.100 mensen in het land actief zou zijn. Ze fungeren als zijn beveiligers en vechten mee met zijn leger, maar voorzien hem ook van politiek advies – en waar nodig van sturing, aldus de onderzoekers van Global Initiative. Dat alles met (logistieke) steun en middelen vanuit Moskou.

Dat geldt ook voor Mali, dat in 2021 de banden met oud-kolonisator Frankrijk verbrak en die met Rusland aanhaalde, door de inzet van Wagner-huurlingen. Zo’n 1.500 tot 1.600 van hen vechten mee met het Malinese leger tegen jihadistische groeperingen. Daarbij maken ze zich – net als elders – volgens de Verenigde Naties schuldig aan grove mensenrechtenschendingen.

Onduidelijk is nog of hoe de scheuren tussen het Kremlin en Wagner gevoeld gaan worden op het continent. Zeker is dat het de Afrikaanse leiders in een lastige positie brengt: waar de diplomatieke banden lopen via het Kremlin, zijn het de Wagner-huurlingen die op de grond het werk verrichten.

Zoals Prigozjin op Telegram al fulmineerde, heeft hij daarvoor ook steun uit Moskou nodig. Tegenover tegen de Russische staatszender Russia Today zei minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov maandag dat „Wagners instructeurs zullen blijven werken in Mali en de Centraal-Afrikaanse Republiek”.